Books

نمادشناسی هنر شرق (4) ایزدان آب و آبزیان اساطیری

نمادشناسی هنر شرق (4)
ایزدان آب و آبزیان اساطیری

امیر حسین ذکرگو

Symbolism in Oriental Arts: Vol.4: Water Deities & Mythical Sea Creatures

MATN Publishing, Iran Academy of Art, Tehran, 2015

 سرآغاز و معرفی کتاب

در میان چهار عنصر هستی (آب، آتش، خاک وباد) آب از همگی رازآلودتر است. آب عنصری است بی رنگ، بی بو، بی طعم و بی شکل، که هنگامی که سخن از آفرینش (حیات) پیش می آید شأنش- بنا به تأکید اکثر ادیان- به مراتب والاتر از آن سه عنصر دیگر است. کلام قرآنی (و من الماء کل شیء حی) بر همین مضمون دلالت دارد؛ گویی آب از یک سو( آفریده خداوند)، و از سوی دیگر خود ( واسطه آفرینش) است!

در جهان شناسی هندویی علاوه بر چهار عنصر فوق( فضا) یا (اثیر) ( Ether) نیز، به عنوان عنصر پنجم معرفی شده، اما در متون دینی و اساطیری به این عنصر به تفصیل پرداخته  نشده است.

و اما، از آنجا که عناصر یاد شده نقشی جدی در فرآیند ( آفرینش) ایفا می نمایند، و آفرینش به خدا منسوب است، در ادیان هندی برای عناصر هستی ( و حتی نیروهای متعدد فعال در آن)  شأن الهی قائل اند؛ بدین معنی که در عرصه اساطیر از ایزدان متعددی نام برده شده، و شمایل هایی از ایشان ساخته و پرداخته گشته، تا بر اهمیت سرچشمه الهی عناصر طبیعی تأکیدی مضاعف گردد..

آب نمادی ترین این عناصر است؛ بنابر این در افسانه ها و اسطورها،  ایزدان و حکایت های مربوط به آب،  تنوعات و جذابیت های بیشتری دارند.

 

***

کتاب حاضر از پنج فصل اصلی، و زیر فصل های مربوطه تشکیل شده است:

در فصل اول  به سه ایزدبانوی آب- گنگا، یمنا و سرسوتی- پرداخته ایم. این ایزدبانوان، بنابر مندرجات اساطیری، از آسمان نزول کرده اند،و در رفیع ترین نقطه زمین، یعنی ارتفاعات هیمالیا، کالبد زمینی یافته، و به صورت سه  رود عظیم بر سرزمین هند جاری گشته اند. در این فصل افسانه های زیبای مربوط به اصل و نسب ، حکایت هبوطشان بر زمین،  و نقش های نمادین این سه رود در عرصه اعتقادات دینی، روایات اساطیری و تجلیات هنری توصیف شده است.

فصل دوم به آب به آبزیان اساطیری اختصاص یافته. در عرصه اسطوره شناسی هند سه جانور آبزی شاخص در افسانه های آفرینش نقش آفرینی می کنند:

ماتسیا، تجلی اول ویشنو، ماهی عظیمی است که عرصه هستی را در ابتدایی ترین مرحله آفرینش جهان از غرق شدن در آب های

اولیه نجات میدهد. کورما، دومین تجلی ویشنو، هیبت یک لاکپشت غول پیکر را دارد؛ کورما به عمق آب ها می رود. آکوپارا،ّ نام لاک پشت دیگری است که گاه به شکل تمساح، زمانی در هیبت ماهی، و در مواردی نیز با جسم تنومند اسب آبی و خرطوم فیل در شمایل ها ظهور می کند. ماکارا در عرصه شمایل نگاری آبزیان اساطیری بیشترین جلوه ها را دارد.

فصل سوم را به موجودات ترکیبی آبزی اختصاص داد ه ایم. این موجودات در عرصه هنرهندویی و بودایی جلوه های متنوع و متکثری دارند. برخی زاییده فرهنگ بومی هنداند، و بعضی دیگر تأثیرات فرهنگ های وارداتی را نشان می دهند.

در فصل چهارم، ظروف نمادین معرفی شده اند. ظروفی که در این فصل به آنها پرداخته شده در شکل ها و با جنس های مختلف ساخته شده اند. این ظروف کاربردهای آیینی و نمادین متفاوتی دارند و در مناسک و نیایش های دینی- فردی و جمعی- به کاربرده می شوند.

درفصل پنجم درباره جشن ها و مناسک آب بحث شده است.

بخش مهمی از این کتاب را، مطابق روال کلی مجموعه، پژوهش تصویری تشکیل می دهد. 115 تصویر این کتاب- اعم از آثار نقاشی، پیکرتراشی، و ابزار و آلات آیینی و طرح های خطی از نقوش تاریخی- در درک مفاهیم مکتوب نقش کلیدی ایفا می نمایند.

و در انتهای کتاب با ارائه واژه نامه تخصصی کوشیده ایم تا خواننده را تا حد امکان از رجوع به منابع دیگر بی نیاز سازیم.

در پایان، خداوند منان را شاکرم که توان و امکان به انجام رساندن جلد چهارم از مجموعه ( نمادشناسی هنر شرقی) را فراهم فرمود. امید که لطفش کماکان شامل حال این بنده بی مقدار شود و امکان و توان تدوین مجلدات بعدی نیز فراهم آید.

 امیرحسین ذکرگو

 اردیبهشت 1393

 کوالالامپور

 

Read 1280 times