Books

نمادشناسی هنر شرق (3) پرنده های اساطیری در هنرهای بودایی و هندویی

نمادشناسی هنر شرق (3)
پرنده های اساطیری در هنرهای بودایی و هندویی

امیر حسین ذکرگو

Symbolism in Oriental Arts: Vol.3: Mythical Birds in Buddhist & Hindu Arts

MATN Publishing, Iran Academy of Art, Tehran, 2014

سرآغاز و معرفی کتاب

خدا را خاشعانه سپاس می گویم که توفیق تدوین و به انجام رساندن سومین مجلد از مجموعه «نمادشناسی هنر شرق» را عطا فرمود. در دو مجلد پیشین که در سالهای 1388 و 1391 به چاپ رسید نمادهای فیل و مار را در هنرها و شمایل های بودایی و هندویی مورد بررسی قرار دادیم. این سومین گام با پرواز و پرنده مقارن شده است که آن را به فال نیک می گیریم.

***

پرنده همواره با پرواز همراه است و پرواز بی وزنی، آسمان و رهایی را تداعی می کند،که روان انسان طبعاً به آنها میل دارد. از سوی دیگر «پرواز» به نوعی با «اقتدار» و «بلندمرتبگی» ارتباط دارد. موجودی که قدرت پرواز دارد، در هنگام اوج، خود را از قیودی که آن پایین ها بر موجوداتِ چسبیده به زمین حاکم است رها می بیند، از فراز به آنها می نگرد و در خود احساس برتری می کند: صفات «برتر» و «بالاتر» در اغلب زبان ها واژه هایی مترادف هستند!

رؤیای پرواز از ابتدا با بشر همراه بوده است، حال یا برای تجربه سکرآور بی وزنی و بی قیدی و رهایی، و یا برای امکان دست یابی به عرصه های ماورایی – مسند خدایان! بر اساس اساطیر یونانی ایکاروس (Icarus) با بالهایی که پدرش از پر پرندگان و موم ساخته بود پرواز می کند و تا نزدیک خورشید اوج می گیرد. اما عاقبت حرارت سوزان خورشید بال هایش را می سوزاند. سرانجام ایکاروس در اقیانوس سقوط می کند و غرق می شود.

کیکاووس شاهنامه برای خود تختی پرّان می سازد: چهار ستون به چهار گوشه تخت متصل می کند بر فراز ستون ها قطعات بزرگ گوشت می آویزد و پنجه های عقاب هایی تیزپرواز را به زیر ستون ها می بندد و با این ترفند عقاب ها، به طمع رسیدن به گوشت، کیکاووس را به اوج آسمان ها می برند و تا چین کیکاووس را اوج می دهند. اما عاقبت این ماجرا نیز اگر دخالت و یاری رستم نمی بود فاجعه به بار می آورد.

پیامبر اسلام بر پشت مرکب بالدار خود براق لایه های افلاک را پشت سر می گذارد و بی گزند از خطرات راه تا بارگاه الهی اوج می گیرد. در این سفر معجزه آسا موجودات بالدار دیگری هم هستند، اما بالهای هریک از آنان محدودیتی دارد! بله آسمان هم طبقاتی دارد، و فرشتگان که کارگزاران خداوندند، و در نگاره های شرقی و غربی اغلب بالدار تصویر شده اند، خودشان محکوم جامعه طبقاتی آسمانی هستند. پس همانطور که بر بندها، قید ها و اسارت های عالم دون سلسله مراتبی حاکم است، ساحت آسمان نیز، که ساحت رهایی است، در عرصه خود سلسله مراتبی دارد. با این توصیفات «جامعه بی طبقه» چه در عرصه زمین و چه در وادی آسمان پدیده ای محال است. حتی جهنم و بهشت نیز از این قاعده مستثنی نیستند.

پس بی دلیل نیست که در میان جانوران نمادین، چه در عرصه طبیعت و چه در وادی خیال، پرندگان جایگاه ویژه ای دارند. و شاید گزافه گویی نباشد اگر ادعا کنیم «پرنده نمادین ترین جانوران است.»

***

و اما کتاب حاضر:

این کتاب از دو جلد پیشین مفصل تر است؛ جز وسعت عرصه پرواز، و اسطوره ها و افسانه های گسترده مربوط به آن در سنن دینی بودایی و هندویی دلیل دیگری ندارد. گرچه پرندگان اساطیری شاخص این دو سنت دینی انگشت شمارند، اما حکایت ها، ماجراها و مفاهیم استعاری مرتبط با آنها دنیایی از موضوعات را در بر می گیرد: موضوعاتی از جنس عقل، خیال، رؤیا، تاریخ، افسانه، اخلاق، دین و حکمت. و شاید همین لایه های گوناگون و ژرف است که این اسطوره ها را تا به امروز زنده نگه داشته!

تقسیم بندی کلی کتاب

در میان پرندگان اساطیری مشرق زمین، گارودا جایگاه ویژه و استثنایی دارد. حکایت آفرینش گارودا، تولد حیرت انگیز او و ماجرای سراسر عبرتش این جانور را در عرصه ادبیات دینی و هنرهای اساطیری مشرق زمین ماندگار کرده است. از این رو بیش از یک چهارم کتاب حاضر به گارودا اختصاص یافته.

پرندگان اساطیری شاخص دیگر عبارتند از هامسا، جاتایو، سامپاتی، و زوج ظریف و افسانه ای کینارا و کیناری، که به شأن نزول هر یک پرداخته ایم و جایگاه آنها در عرصه اسطوره شناسی، شمایل نگاری و آداب دینی در حد امکان تبیین نموده ایم.

بخشی از کتاب نیز به معرفی «جانوران ترکیبی بالدار» اختصاص یافته است. مقصود از صفت «ترکیبی» این است  که اینها جانورانی هستند که صرفا با داشتن بال در جرگه پرندگان قرار گرفته اند: بدن آنها معمولا ترکیبی است از جانوران گوناگون: خزنده، پستاندار، دوزیست و ... بعلاوه عنصر «بال». این موجودات ترکیبی زاییده ذهن خلاق هنرمندانی است که کوشیده اند با ترکیب چند جانور، مرز میان محدودیت های مادی را بردارند و موجودی «چند ساحتی» یا «فراساحتی» را با استعانت از مهارت های فنی خود، از چوب، سنگ و رنگ خلق کنند. مثلا «شیر بالدار»، که از نمادهای آشنای تمدن بین النهرین است و در هند نیز خودنمایی می کند، دو عرصه آسمان و زمین را به هم پیوند می زند: شیر که سلطان جانوارن زمینی است با عقاب که فرمانروای عرصه آسمان هاست تلفیق می شود و اقتداری را به نمایش می گذارد که در هر دو عرصه نفوذ دارد.

این تخیلات جلوه های پیچیده تری نیز می یابند: در برخی ترکیبات نادر، سر و سینه انسان، بدن شیر، بال عقاب و دم طاووس با هم ترکیب می شوند! برای چه؟! آیا مقصود هنرمند این بوده که به ترکیب شیر و عقاب، که نمادهای اقتدار در عرصه های آسمان و زمین اند، عنصر تعقل (انسان) و زیبایی (طاووس) را بیافزاید تا موجود نوآفریده او از هر جهت «کامل» باشد؟ ما فقط می توانیم حدس بزنیم که شاید چنین قصدی در کار بوده است! اما همین اندیشیدن و تلاش در ورود به عرصه اسطوره و عالم تخیلات هنرمند گامی است مهم. همین تعقل و تعمق و تخیل ابزارهایی هستند که می توانند ما را به دجه ای از هم ذات پنداری با فرهنگ و تمدن های کهن آشنا کنند.

شمار جانوران ترکیبی بالدار بسیار است و تقوش آنها به طور پراکنده بر پیکره بناهای کهن هنوز به چشم می خورد. بخشی از کتاب را به معرفی این جانوران و ارائه نمونه تصویری از آنها اختصاص داده ایم.

بخش بعدی کتاب به جایگاه نمادین پرندگان طبیعی در عرصه اساطیر و شمایل نگاری بودایی و هندویی اختصاص یافته است. پرندگان مذکور عبارت اند از طاووس، خروس، عقاب، جغد، کلاغ، طوطی، کرکس و درنا.

و اما منطبق سنت پیشین در انتهای کتاب واژه نامه ای با نود مدخل ترتیب داده ایم که در فرایند درک مندرجات کتاب نقشی کلیدی ایفا می کند.

پژوهش تصویری نیز بخش عمده ای از مراحل شکل گیری کتاب را تشکیل داده. هفتاد و یک تصویر این مجلد (اعم از نقاشی، پیکرتراشی، معماری و طرح های خطی) از ارکان اصلی این پژوهش محسوب می شوند.

در انتها بار دیگر پروردگار را به خاطر همه نعماتش سپاس می گویم و توان ادامه راه و به انجام رساندن مجلداتی دیگر را از او خواهانم.

امیرحسین ذکرگو

شهریور 1392

کوالالامپور

Read 3258 times