Print this page

نمادشناسی هنر شرق (1) فیل در شمایل های هندویی و بودایی

نمادشناسی هنر شرق 1

فیل در شمایل های هندویی و بودایی

Symbolism in Oriental Arts: Vol.1 Elephant in Hindu & Buddhist Iconography

امیرحسین ذکرگو

مقدمه

قریب به ربع قرن است که با هنرهای شرقی سروکار دارم. سفرهای زیادی دی سرزمینهای شرقی کرده ام و در میان مردم دیارهای گوناگون زیسته ام. از حدود 2 دهه پیش تحقیق و تدریس هنرهای دینی مشرق زمین (هندوییزم، بودیزم، جینیزم، سیکهیزم) را آغاز کردم.

نکته ای در خصوص ادیان شرقی و هنرهای مربوطه قابل ذکر است نقش پررنگ اسطوره هاست. اساطیر به مفاهیم و حقایقی ژرف اشاره دارند که ورای عرصه زمان و مکان تنفس می کنند. از این رو دو عرصه اسطوره و دین در ادیان شرقی از یکدیگر قابل تفکیک نیستند، و این همپوشانی به وادی هنر نیز کشیده شده است.

در هنر، این نمادها هستند که خودنمایی می کنند. نمادها مفاهیم دینی و اساطیری، و حکایات ورازمانی را با خود حمل می کنند، و امکان انتقال حکمتهای کهن را به عصرها و نسلها فراهم می آورد. کلید فهم هنرهای شرقی مجهز شدن به دانش نمادشناسی است. بدون درک نمادها، فهم هنرهای شرقی تلاشی عبث است چرا که در این هنرها هر عنصر تصویری بارور مفاهیم و اشاراتی است که در آموزه های فرهنگی و دینی اقوام ریشه دارد. چنانچه به این هنرها صرفا از منظر زیبایی شناختی بنگریم، حاصل این رویارویی در «خوشایندی» یا «ناخوشایندی» بصری محض خلاصه می شود. با چنین نگرشی مَثَلِ قضاوتمان دربارۀ اینگونه آثار مَثَلِ قضاوت درباره کتابی خواهد بود که بر اساس صورت ظاهریِ جلد و شیوه صحافی بدان پرداخته شود!

چند سال پیش، به تناسب علاقه به وادی اسطوره، نماد و هنر، و کمبود منابع مربوطه، عزم کردم تا کتابی در مورد نمادشناسی هنر شرق تدوین کنم. چارچوبی آماده کردم و حتی قرارداد تألیف هم منعقد گردید. اما چندی بعد منصرف شدم. مقیاس کار را که ارزیابی کردم دیدم انجام این مهم بیش از یک دهه کار ممتد می طلبد. از عجل که تضمینی نداشتم (و ندارم). به یاد بیتی افتادم که دوست فاضل و اهل دلی در هند برایم خوانده بود که:

کار دنیا کسی تمام نکرد     هرچه گیرید مختصر گیرید

دل بستن به آرزوهای بزرگ – هرچند شریف و پرمنزلت- جز رنج نگرانی نرسیدن به مقصد چه حاصلی دارد؟ پس چه بهتر لقمه ها را کوچکتر بگیریم تا فرصت فرو دادن داشته باشم، گرچه همین فرصت اندک نیز بدون رخصت او محقق نخواهد شد! لذا چاره در این دیدم که کار را بخش بخش کنم و هر بخش را مجلدی مستقل تنظیم نماییم.

قرعۀ جلد اول به نام «حضرت فیل»[1] زده شد.

و دوستی گفت: اگر فیل را هوا کنی کار کارستان کرده ای، چون از همه سنگینتر است! امید که چنین باشد.

در میان نمادهای جانوری هنرهای شرقی – خصوصا هنر هند، که جایگاه رفیع در اساطیر دینی مشرق زمین دارد – فیل دارای مرتبۀ ویژه ای است. از یک سو عظمت جثه و نیروی فراوان جسمانی و تأثیر آن در پیشرفت و آبادانی، این جانور را به لحاظ مادی در جایگاهی خاص قرار می دهد؛ و از سوی دیگر نقش فیل در اساطیر و حضور گسترده اش در هنرهای دینی، وجهۀ متفاوتی را از این جانور در تفکر دینی آشکار میکند.

Read 1540 times